Literatura

Przed śmiercią jeszcze Chopina zaszedłem był raz nas ulicę Ponthieu przy Elizejskich Polach do domu, którego odźwierny z uprzejmością odpowiadał, ile razy kto zachodząc pytał go, jak się Monsieur Jules ma?... Tam na najwyższym piętrze pokoik był, ile można najskromniej umeblowany, a okna jego dawały na przestrzeń, jaką się z wysokości zawsze widuje, tym jednym tylko upiększoną, iż czerwone słońca zachody w szyby biły łunami swymi. Kilka doniczek z kwiatami na ganku przed oknami tymi stało, a ośmielone przez mieszkańca wróble zlatywały tam i szczebiotały. Obok drugi maleńki był pokoik - to sypialnia.

Było to więc jakoś około piątej godziny po południu, kiedy przedostatni raz byłem tam u Juliusza Słowackiego, który właśnie kończył obiad swój z zupy i pieczonej kury składający się. Siedział przeto Słowacki przy stoliku okrągłym na środku pokoju, ubrany w długie podszarzane palto i w amarantową spłowiałą konfederatkę, akcentem wygody na głowę zarzuconą. I mówiliśmy tak o Rzymie, skąd właśnie, że niezbyt dawno przybyłem do Paryża - o niektórych znajomych i przyjaciołach - o bracie mym Ludwiku, którego śp. Juliusz rzewnie kochał - o "Nie -Boskiej komedii", którą wysoko bardzo cenił - o "Przedświcie", który miał za piękne dzieciństwo... Także o sztuce, że wpadła w mechanizm - także o Chopinie (który żył jeszcze), a o którym Juliusz pokasłując rzekł mi: "Parę miesięcy temu spotkałem jeszcze tego morybunda..." - sam wszelako pierwej od Fryderyka Chopina odszedł ze świata widzialnego, umarłszy.

Do pokoiku tego, który, jak Juliusz mawiał: "Zupełnie byłby dla szczęścia człowieka wystarczającym, gdyby nie to, że w jednej stronie jego kąty nie są zupełnie proste, źle będąc skwadratowanym" - do tego, mówię, pokoiku, innego dnia wieczorem wszedłem był, a Juliusz stał przy kominie, fajkę na cybuchu długim paląc, jak to używa się w Polsce na wsi - na kanapie siedział malarz Francuz (którego Juliusz potem egzekutorem testamentu swego zrobił), ale ten nie mówił i milczał milczeniem mało naturalnym, i siedział. Nad kominkiem wisiał brązowy medal, Juliusza przedstawiający, który jest jedną z najpiękniejszych w tym rodzaju robót Oleszczyńskiego.

O Francji, o rewolucji, o rzymskich wypadkach mówiliśmy - on naturalnym, ale kolorowanym słowem i niespodziewanymi obrotami mowy i niekiedy akcentem zrezygnowanego żywota, głębię apostrof filozoficznych w "Marii" Malczewskiego napotykanych przypominającym. Co wszelako nie zawsze z wielkimi jego, czarnymi, ognia pełnymi oczyma i z orientalną skronią, i z otworami energicznymi nosa orlego sprzymierzało się... Pod koniec rozmowy mówił mi: "piersi, piersi nadwyrężone mam, każą mi już tylko cukierki jeść, co chwilowo łagodzi kaszel, i żołądkowi za to o tyleż szkodząc. Przyjdź jeszcze w przyszłym tygodniu, potem... czuję, że niezadługo i odejść z tego świata przyjdzie mi". Wyraźnie mi to mówił, bawiąc się cybuchem fajki swojej, tam i ówdzie poruszanym, jak wahadło zegara ściennego.

W następującym tygodniu pospieszyłem znowu zajść do Słowackiego, ale spotkałem kogoś (można by rzec: z uczniów jego), który odeń powracał, a było już ciemno - i ten powiedział mi: "Jutro lepiej zajdź do Juliusza, bo dziś właśnie dlatego wyszedłem od niego, że nieswój jest..." - "Jakże się ma?" - pytałem. - "Nie wiem - odpowiedział mi - ale tyle ci tylko powiem, iż wedle słów Juliusza, bardzo wątpi o zdrowiu swym i zawzywał już dzisiaj pomocy i opieki św. Michała Archanioła, tusząc, że mu to sił na jakiś czas użyczy". Te słowa usłyszawszy (lubo bez dwuznacznego zdziwienia, bo wiedziałem, że Słowacki bardzo religijny był), na inny dzień odwiedziny moje odłożyłem.

Ten inny dzień w następnym tygodniu wypadał, ale już to o rannej godzinie było i było to tak, że wszedłszy, pierwszy widziałem ciało zimne Juliusza, bo w nocy poprzedniej, [ściślej pod wieczór w Wielki Wtorek, 3 kwietnia 1849] sakramentami opatrzony (list od matki swej, nadeszły właśnie w chwili skonania, odczytawszy), zasnął śmiercią i w niewidzialny świat odszedł. Mało piękniejszych twarzy umarłego widzi się, jako była twarz Słowackiego, rysująca się białym swym profilem na spłowiałym dywanie ciemnym, coś z historii polskiej przedstawiającym, który łoże od ściany dzielił. Ptaszki zlatywały na nie pielęgnowane doniczki z kwiatami; - krzątano się około pogrzebu, a pogrzeb [ w Wielki Czwartek 5 IV 1849] jaki był, to różni różnie opisali. Ja - na pogrzebie tym żeńskich istot widziałem dwie [były to pani i panna Millet, żona i córka dozorcy domu, Francuzki]- jedna z tych rzewnymi łzami zalana była, co mi wspomnieniem zostało bardzo pocieszającym na wiele dni potem, kiedy liczne podówczas społeczeństwo polskie w Paryżu bawiące się odwiedzałem był - bo wiele było (jak zawsze świetnych i niepospolitych) Polek podówczas w Paryżu...

Mam rysunek Juliusza, który on w Egipcie rysował z natury, bo pejzaże zwłaszcza rysował wcale dobrze, ale przeciąłem pamiątkę tę na dwie części i jedną do albumu osoby z kraju przybyłej ofiarowałem, drugą zostawując sobie - aby sprawdziły się słowa w "Beniowskim" napisane, iż "prawą rękawiczkę twą zawieszą w muzeum jakim, a o straconą lewą będą skargi!..." - ironia bowiem taka nadobnie- bez - zjadliwa jako ironia Juliusza pośmiertnym bynajmniej wspomnieniom nie zawadza. Owszem, brzmi ona podobnie tym słowom, które Filip Macedoński przy budzeniu się powtarzać sobie kazał: "Królu! słońce już wschodzi, pomnij przez cały dzień, że śmiertelnikiem jesteś".