Theology

W czasach, kiedy przekaz wizualny zaczyna być ważniejszy od werbalnego, nie od rzeczy będzie przypomnienie, co znaczą słowa niby powszechnie znane.

Kościół - staropolski odpowiednik łacińskiego słowa << ecclesia >> przejętego przez Rzymian z języka greckiego; << ekklesia >> - zgromadzenie, zebranie ludu. Polskie określenie jest dużo bogatsze (kość - nośnik ciała), bardziej biblijne. Kościół to świątynia chrześcijańska wzniesiona dla stałych potrzeb publicznego kultu.

Kościół katedralny jest kościołem biskupim; kościół parafialny - główną świątynią gminy kościelnej, czyli parafii; kościół filialny - drugim kościołem gminy, zależnym od parafialnego, często pod jednym zarządem; bazylika - kościołem o specjalnych przywilejach papieskich; kolegiata - kościołem, przy którym istnieje kapituła kanoników; kościół farny - dawniej był główną świątynią miejską pod opieką bractw cechowych; kościół klasztorny; zamkowy; szpitalny; cmentarny.

Prezbiterium - od greckiego słowa << presbyteros >> - (starszy) kapłan - część kościoła, w której znajduje się ołtarz - stół ofiarny, na którym uobecnia się Ofiara Ciała i Krwi Chrystusa, część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa i służby liturgicznej, oddzielona balustradą zwaną balaskami.

Do wyposażenia prezbiterium, oprócz ołtarza, należy: tabernakulum, czyli miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu (może być także w oddzielnej kaplicy, np. w kościele katedralnym), zawsze musi być eksponowane i uhonorowane, widoczne z możliwie największej części wnętrza kościelnego i łatwo dostępne dla adoracji indywidualnej i zbiorowej. We wnętrzach o układzie osiowym i symetrycznym umieszcza się tabernakulum na zakończeniu osi, np. za ołtarzem w prezbiterium. We wnętrzach o układzie swobodnym powinno się umieszczać tabernakulum raczej nie za ołtarzem, ale na tle ściany, możliwie blisko wiernych, zawsze mocno eksponowane oprawą plastyczną i światłem.

W prezbiterium ma swoje miejsce także ambona - przeznaczona do liturgii Słowa - czytania Pisma Świętego, homilii i kazania. Wskazane jest, by była wykonana z tego samego materiału co ołtarz, stanowiąc jakby jego uzupełnienie, tak jak liturgia Słowa poprzedza liturgię Eucharystii. Miejsce przewodniczenia Mszy Świętej wyposażone w sedilia, czyli siedziska dla kapłana i asysty musi być powiązane kompozycyjnie z całym wyposażeniem prezbiterium i widoczne z nawy kościoła. Może znajdować się na kilkustopniowym podeście, jeśli to poprawia widoczność.

Zgodnie z aktualnymi przepisami liturgicznymi w bocznej części prezbiterium, nie na pierwszym planie, powinna znajdować się chrzcielnica - zbiornik na wodę święconą używaną przy Chrzcie Świętym - najczęściej w kształcie czaszy umieszczonej na trzonie i podstawie. Chrzcielnica nie musi być jednorodna materiałowo i plastycznie z ołtarzem i amboną, ale w nowych kościołach zachowuje zwykle styl i materiał pozostałych elementów wyposażenia prezbiterium. Przy chrzcielnicy powinien stać świecznik, w którym umieszcza się paschał - dużą ozdobną świecę używaną w obrzędach święcenia ognia w Wielką Sobotę. W prezbiterium musi być także krzyż z pasją, czyli rzeźbą Ukrzyżowanego Chrystusa, najczęściej na lub obok ołtarza. Nie należy mnożyć krzyży, krzyż nie powinien także być elementem dekoracyjnym, np. stanowić fragmentu fryzu, snycerki dekoracyjnej itp.

Nawa - przestrzeń świątyni przeznaczona dla wiernych. Kościół może być jedno- lub wielonawowy. Jeśli wszystkie nawy oddzielone pionowymi elementami nośnymi - słupami lub kolumnami mają jednakową wysokość do sklepień, to taki kościół nosi nazwę halowego. Jeśli nawa środkowa - na osi podłużnej jest najwyższa, okna ma nad sklepieniami naw bocznych - to jest to tzw. układ bazylikowy. Czasem mamy do czynienia z nawą poprzeczną do głównej osi kościoła, która w rzucie poziomym daje budowli kształt krzyża - nawa taka nosi nazwę transeptu. Zachowały się budowle sakralne o większej liczbie transeptów. Współczesne kościoły budowane są najczęściej jako jednonawowe lub na planie centralnym o kształcie owalnym, wielobocznym itd. Przestrzeń nawy - jej wielkość jest zależna od wielkości i potrzeb parafii - dotyczy to oczywiście nowych kościołów, stare, zabytkowe wnętrza kościelne powstałe w zupełnie innych realiach i potrzebach nie spełniają aktualnych norm, ale też nic i nikt nie powtórzy ich wspaniałej, tajemniczej, przemodlonej atmosfery.

Bardzo ważną cechą wnętrza kościelnego jest dobra akustyka. Niezależnie od stosowanych obliczeń akustycznych można przyjąć ogólną praktyczną zasadę, że powierzchnie ścian i stropów (sklepień) nie powinny być gładkie. Stropy zwłaszcza we wnętrzach o dużej wysokości powinny być ukształtowane w liczne zagłębienia (ruszty, kasetony, elementy korytkowe itp.). Przy formowaniu ścian należy pamiętać, że powierzchnie wklęsłe skupiają fale dźwiękowe, a wypukłe rozpraszają. Dobrze pod względem akustycznym zaprojektowane wnętrze zapewnia brak pogłosu, ułatwia koncentrację, skupienie, modlitwę.

Oświetlenie - współczesna liturgia wymaga pełnego światła wyłącznie w przestrzeni prezbiterialnej kościoła. Nawa potrzebuje oświetlenia tzw. komunikacyjnego. Większość współczesnych wnętrz kościelnych jest zbyt mocno oświetlona - niedopuszczalne i złe jest na przykład umiejscowienie świateł w prezbiterium skierowanych na wiernych w nawie. W zabytkowych kościołach często sztuczne oświetlenie elektryczne całkowicie zaprzecza oświetleniu naturalnemu, delikatnemu, przefiltrowanemu przez witraże, nadającemu wnętrzu niepowtarzalny urok. Ozdobne żyrandole czy bogate kinkiety są dzisiaj nieporozumieniem, ponieważ nie je należy pokazywać, lecz kierować światło na elementy sakralne.

Ławki są elementem użytkowym wnętrza nawy kościoła, nie są elementem dekoracyjnym. Zatem powinny być proste i estetyczne, a przede wszystkim funkcjonalne. Rozmieszczenie ławek w nawie powinno zapewniać wygodne drogi komunikacji, np. centralne, główne przejście powinno mieć co najmniej trzy metry, w tym przejściu formuje się przecież procesja, jest to także główny trakt w czasie Komunii Świętej.

Podobnie jak ławki, także konfesjonały powinny pełnić wyłącznie rolę użytkową, nie mogą być elementem dekoracyjnym o przeładowanej, przestylizowanej formie. Ustawienie konfesjonału także nie może być przypadkowe - spowiedź wymaga ciszy i skupienia.

Nawę kościoła zamyka chór muzyczny - najczęściej balkon nad wejściem do kościoła. Balkon, często z dekorowaną balustradą mieści instrument organowy tradycyjny lub elektronowy i miejsce dla chóru lub scholi uczestniczących śpiewem w liturgii.

Na zakończenie tego krótkiego "słownika" jeszcze kilka zdań na temat sztuki sakralnej. Sobór Watykański II wyraźnie wypowiedział się na temat sztuki, która ma być stosowana we wnętrzach kościelnych i odróżnił sztukę sakralną od religijnej. Do religijnej zalicza dzieła plastyczne powstałe z inspiracji religijnej, będące subiektywną wypowiedzią twórcy w zakresie formy. Do sztuki sakralnej natomiast dzieła o tematyce religijnej, które spełniają specjalne warunki i tylko wtedy mogą być przeznaczone do kościoła jako przedmioty kultu. Te specjalne warunki to - czytelność, komunikatywność tematyczna lub symboliczna (tu mieści się zagadnienie ikonografii chrześcijańskiej, czyli sposobów przedstawiania poszczególnych tematów i świętych). Dzieło sztuki sakralnej nie może być ani wyraźnie zniekształcającą deformacją, ani też mierną ilustracją. Powinno przemawiać do widza skrótem i sygnałem, a nie opowiadaniem. Sobór domaga się, aby nie dopuszczać do wnętrz sakralnych dzieł o nieodpowiedniej formie z powodu niskiego poziomu artystycznego, przeciętności, zniekształcenia formy, nieoryginalności i udawania stylów i materiałów. Dzieła sztuki muszą być na najwyższym poziomie artystycznym, nie muszą schlebiać ckliwym sentymentom, aby najłatwiejszą drogą uzyskać aprobatę i poklask ludzi. Sztuka sakralna ma być oryginalna - wnosić nowe wartości, nowe środki wyrazu będące rezultatem świadomej decyzji twórczej.

Zestawiam te uwagi zebrane z aktualnych przepisów liturgicznych, przepisów soborowych dotyczących wyposażenia wnętrz kościelnych i sztuki sakralnej z wnętrzem naszego kościoła parafialnego. Skłania mnie to do postawienia pytań: Czy udało nam się uniknąć błędów? Co można poprawić? Jak wyglądają wnętrza innych kościołów? Lepiej? Gorzej?